Cuộc sống ở Nhật bản
Rào
trước:
Viết bài này, tôi không hề có ý định nói về cuộc sống của người Việt
Nam nói chung tại Nhật. Tôi chỉ nêu nhận xét chủ quan của riêng tôi đối với
những điều tai nghe mắt thấy tác động trực tiếp đến cuộc sống của cá nhân và gia
đình tôi tại Tokyo. Vì thế nếu các ý kiến của tôi khiến một số quý vị không đồng
tình, mong các quý vị bỏ quá.
Trước khi tới xứ sở của hoa anh đào, tôi đã sống 18 năm thời niên
thiếu của mình rồi sau này làm việc vài năm tại Việt Nam, 11 năm tại Liên xô cũ,
một thời gian tại châu Âu, và thăm một số trường đại học tại Hoa kỳ. Cuộc sống ở
nhiều nước đã giúp tôi kiểm chứng trong một chừng mực nhất định độ tin cậy của
câu ngạn ngữ tôi thường nghe thời còn là sinh viên tại
Nga:
Ba
năm đi Pháp bằng một giáp đi Nga.
Năm
năm ở Tây bằng một giây ở Nhật.
Theo tôi, cái “may mắn”
lớn nhất của thần dân xứ Phù Tang có lẽ là nước Nhật đã thua trong Đại chiến thứ
Hai.
Về mặt tâm lý, thất bại đó khiến người Nhật cảm thấy nhục nhã,
và quyết tâm đưa dân tộc mình vươn lên về mọi mặt để “rửa hận”. Thất bại
đó cũng khiến dân tộc Nhật trở nên khiêm tốn, nhún nhường hơn trong giao tiếp vì
có lẽ họ không có “chiến thắng oanh liệt” nào để họ có thể “vênh váo” với thế
giới, và quá khứ thê thảm của Đệ Nhị Thế Chiến không để lại gì để họ có thể trở
thành “ăn mày dĩ vãng” [1]. Về chính trị, thất bại đó khiến
nước Nhật ngay sau chiến tranh “bị” đặt dưới sự kiểm soát cuả Hoa kỳ.
Từ đó Nhật bản được Hoa kỳ giúp đỡ về mọi mặt và trở thành
đồng minh chặt chẽ của Hoa kỳ. Bản Hiến pháp của Nhật sau Đại chiến thứ
Hai là do người Mỹ viết năm 1946 [2]. Đó là một bản hiến pháp
hết sức dân chủ. Người Nhật, từ ông thủ tướng
(và gia đình, họ hàng ông ta) đến cậu học sinh tiểu học, tất cả đều rất tôn
trọng pháp luật và thực hiện đúng Hiến pháp. Đó là điều
mấu chốt đưa đến những ưu điểm dưới đây.
1) Cuộc
sống ở Nhật rất an toàn
Hồi còn đi học, tôi đọc
sách thấy nói mô hình của xã hội giàu có thanh bình là thời vua Nghiêu vua Thuấn
bên Tàu, tiền rơi ngoài đường không có ai thèm nhặt. Lúc đó
tôi đã tự hỏi không biết bao giờ và ở đâu mới lại có được một xã hội như
vậy. Nhật bản là câu trả lời khẳng định cho tôi.
Ở đây nếu đi tàu mà bạn vô tình quên túi (trong đó có thể có tiền, máy ảnh, điện
thoại di động v.v.) trên tàu, bạn chỉ cần báo cho nhân viên nhà ga. Sau đó họ sẽ
gọi điện nhắn bạn đến nhận vì thông thường là họ sẽ tìm thấy đồ bạn để quên, do
không có ai đụng đến nó cả. Một lần chúng tôi đi tàu ra sân
bay. Sau khi chúng tôi lên tàu rồi, trong lúc chờ tàu khởi hành, bỗng một
nhân viên nhà ga xuất hiện, tay giơ cao một cái túi và nói to đủ để tất cả hành
khách đều nghe thấy: “Cái túi này của ai đây?”. Vợ tôi giật mình nhận ra đó chính là túi của mình để quên trên ghế
phòng đợi tàu, vội chạy tới nhận, chỉ vài giây trước khi tàu chuyển bánh.
Một lần khác, vợ tôi đi chợ và đánh rơi ví. Trong ví có
tiền, giấy căn cước, chìa khóa nhà, v.v. Hai hôm sau, người gác cửa báo xuống
nhận. Người nhặt được ví và mang đến trả tận nơi là một sinh
viên. Con trai tôi có lần đi chơi cũng đánh rơi ví trong đó có thẻ học
sinh và chìa khoá vào nhà. Mấy hôm sau, những thứ cháu đánh
rơi đã được ai đó tìm thấy và gửi đến địa chỉ nhà tôi mà không đề địa chỉ người
gửi. Năm 1999 chúng tôi tổ chức một hội thảo quốc tế
tại viện nghiên cứu vật lý hóa học Nhật bản (gọi tắt là viện RIKEN) – nơi tôi
làm việc từ 1995 tới nay. Một nhà vật lý Italia đại
biểu hội nghị, trong khi đi chơi ở Tokyo, đã đánh rơi hộ chiếu
của mình. Anh ta hết sức hốt hoảng vì chỉ sau hai ngày anh ta sẽ phải bay về
nước. Chúng tôi nói anh cứ yên trí, gọi điện báo cho Đại sứ
quán Italia, rồi ngồi chờ. Quả nhiên ngày hôm sau, Đại
sứ quán Italia gọi điện nói có người đã nhặt được hộ chiếu của anh và gửi đến
Đại sứ quán, anh chỉ việc đến nhận lại hộ chiếu. Anh ta thốt lên: “Thật
là không thể tin được!”. Anh đã lên
đường về nước đúng như lịch trình.
Mặc
dù đôi khi đọc báo hay xem TV tôi cũng thấy tin nói về các vụ kẻ trộm đột nhập
nhà ở, kẻ cướp cướp nhà băng, kẻ cắp móc túi người say rượu trên các chuyến tàu
vắng khách về khuya, nhưng tôi chưa hề bị hoặc chứng kiến bất cứ một vụ ăn cắp
vặt nào ở nơi công cộng tại Nhật, kể cả trên những chuyến tàu chật cứng người
vào giờ đi làm sáng sớm. Mới đến Nhật người ta có thể lấy làm lạ là mọi người ra
đường để đồ đạc của mình rất hớ hênh: ví tiền bỏ túi sau không cài, nhô cả ra
ngoài, điện thoại di động nhét túi sau với cả một đám dây trang trí như mời gọi
kẻ móc túi, vào tiệm ăn thì vứt túi lên ghế rồi bỏ đấy đi nhà vệ sinh, mà không
hề sợ là túi sẽ “bốc hơi” lúc mình vắng mặt. Sau khi đã sống ở Nhật một thời
gian, người ta hiểu rằng sẽ không có chuyện gì xảy ra với những “sơ ý” đó, vì xã
hội ở đây rất an toàn. Hầu như không
có ai động đến sở hữu của người khác. Đi chơi ban đêm mà bị trấn lột là
chuyện khó xảy ra ở Tokyo.
Người Nhật không ồn ào,
không nói chuyện oang oang hoặc gọi nhau í ới ngoài phố, và tất nhiên là tôn
trọng luật đi đường. Nếu họ chẳng may đụng
phải nhau, thì cả hai cùng cúi xuống xin lỗi nhau với một thái độ thực sự thành
khẩn. Xe cộ rất nhiều nhưng hầu như không nghe thấy tiếng còi xe hơi. Nếu xe hơi hay xe máy quệt
phải nhau thi họ cũng từ tốn giàn xếp hoặc chờ cảnh sát tới. Tôi có lần chứng
kiến một xe hơi đi từ hẻm ra đường lớn, chẳng may đụng
phải một thanh niên đang phóng xe máy phân khối lớn. May thay anh ta không việc
gì, vì nhảy vọt được ra khỏi xe, như trong phim
Holywood vậy. Chỉ có xe máy là bẹp. Người lái xe hơi chắc chắn là sai. Ngay cả khi đó,
anh thanh niên, trông rất “ngầu”, cũng không hề to tiếng. Cả hai bên để
nguyên hiện trường chờ cảnh sát tới giải quyết.
2) Quan
chức hành chính và cảnh sát thực sự là các đầy tớ của nhân
dân
Điều 15 trong Hiến pháp
của Nhật quy định “tất cả các quan chức và nhân viên hành chính là đầy tớ của
toàn thể cộng đồng” [2]. Bộ máy hành chính của Nhật
cũng khá cồng kềnh, và mọi việc giấy tờ không phải khi nào cũng nhanh.
Tuy nhiên, những quan chức và nhân viên hành chính bao giờ cũng cố gắng giải
quyết công việc một cách tốt nhất cho dân, với một thái độ rất lịch sự, niềm nở,
kể cả khi “dân” là một cậu bé kém họ hai ba chục tuổi. Nếu không giải quyết được
ngay ngày hôm đó, thì họ bao giờ cũng hẹn chính xác ngày có kết quả, và không
bao giờ sai hẹn. Họ hiểu rất rõ là họ làm việc để phục vụ nhân
dân. Lương của họ là do dân đóng thuế mà có. Bất cứ người dân nào cũng có
thể phát đơn kiện nếu họ phục vụ kém, và họ sẽ bị thải hồi ngay. Bất lịch sự,
cửa quyền, sai hẹn, chứ chưa nói “ăn hối lộ”, là điều
xa lạ đối với hệ thống hành chính cơ sở ở đây. Không bao giờ
có hiện tượng nhân viên hành chính lại dám “lên lớp” cho người dân.
Con
trai tôi có lần thốt lên: “Công an ở Nhật hiền thật, bố nhỉ!”. Đấy là sau cái lần cháu đi chơi đánh mất chìa khoá xe đạp. Vì lúc đó đã muộn, các hiệu chữa xe đạp đã nghỉ, nên cháu phải bê xe đến đồn cảnh sát gần đấy
cầu cứu các chú cảnh sát. Họ phải dùng kìm cộng lực cắt khóa để cháu đạp xe về nhà. Nói chung, tôi chưa gặp
trường hợp nào cảnh sát giao thông chặn người xét hỏi vô cớ giữa đường, huống hồ
là hành hung người dân. Họ luôn từ tốn, lịch sự chỉ đường kỹ càng khi được hỏi,
vì các đồn cảnh sát thông thường là nơi người đi đường vào hỏi đường. Họ có đầy đủ bản đồ chi tiết của khu vực họ. Chuyện cảnh sát
tìm cách chặn xe để phạt tiền là chuyện không có ở
Nhật. Người lái xe bị phạt nếu họ thật sự phạm luật, gây tai nạn, v.v. Cảnh sát
Nhật không được phép dùng vũ khí nóng (như súng) để uy hiếp dân chúng. Trong những cuộc dẹp rối loạn trật tự công cộng, họ chỉ được dùng
quá lắm là gậy bằng gỗ.
3) Khách
hàng thực sự là vua
Ở Nhật người bán hàng hết
sức lễ phép và thực sự chiều chuộng khách hàng, cho dù khách hàng chỉ xem, không
mua gì, hoặc giá trị của thứ mua chỉ vài trăm yên (vài USD). Không
bao giờ người bán hàng nhận xét, bình phẩm về sự lựa chọn của khách hàng.
Sau khi khách hàng mua, trả tiền xong, họ đều gói ghém hết sức cẩn thận trước
khi trao hàng cho khách, sau đó chắp hai tay trước bụng
cúi chào cung kính, mắt nhìn xuống. Nếu những người bán hàng
đó đi mua hàng (đi chợ chẳng hạn), họ cũng là khách hàng như bạn và cũng được
những người bán hàng khác phục vụ tử tế như vậy.
Ít lâu sau khi tôi vừa
đến Nhật, một lần tôi ghé hiệu Yamano Music - một hiệu bán nhạc cụ nổi tiếng ở
khu Ginza –
Tokyo. Tại hiệu này có bán các
đàn đại dương cầm Yamaha, Steinway, Bechstein giá hàng trăm ngàn US dollars.
Nhưng thứ mà tôi mua chỉ là một miếng dạ đỏ để phủ phím đàn
piano. Giá miếng dạ đó là 600 yen (khoảng 6
USD). Tôi gọi người bán hàng. Ông ta dạ ran chạy
đến. Tôi lại không có tiền lẻ, nên tôi đưa ông ta 10,000 yen
(khoảng 100 USD). Ông ta cúi người, hai tay đỡ
lấy tờ tiền, nói: “Xin quý khách đợi cho một lát”, sau đó chạy nhanh vào phía
trong. Một khoảnh khắc sau, ông ta quay lại, hai tay
cầm một cái đĩa sứ nhỏ trên để miếng dạ đã được gói cẩn thận, hóa đơn thanh
toán, tiền thừa. Rồi ông ta lại cung kính cúi mình hai tay nâng cái đĩa lên ngang mặt để tôi dễ lấy. Sau đó, ông ta
lại cúi rạp xuống một lần nữa, miệng nói to: “Xin cảm tạ quý khách!”
Rất
ấn tượng về điều này, tôi kể chuyện đó với một giáo sư Nhật. Ông ta nói: “Đấy là
tiêu chuẩn phục vụ thông thường ở đây, nhất là tại các cửa hàng nổi tiếng như
Yamano Music. Anh trả tiền và anh có quyền được hưởng sự phục
vụ tốt nhất”. Sau này tôi thấy đó là trình độ phục vụ rất chuyên nghiệp
của xã hội Nhật bản, vượt xa tất cả các nước khác mà tôi đã đến (là Việt Nam quê
hương tôi, Trung Hoa, Nga Xô, Ấn độ, Pháp, Đức, Hà Lan, Italia, Hy lạp, Tây Ban
Nha, và Hoa kỳ).
Miếng dạ là thứ
nhỏ.
Bây giờ tôi kể đến thứ to hơn một chút. Cách đây vài năm tôi mua một cái đàn đại dương cầm (grand piano)
ghép kỹ thuật số gọi là GranTouch cuả hãng Yamaha, giá ngót nghét 6,000 USD (kể
cả ghế ngồi). Sau khi đàn được vận chuyển đến nhà, tôi
chơi vài hôm và phát hiện ra một trục trặc nhỏ là khi chơi một hợp âm nhiều nốt,
độ vang của một hai nốt thỉnh thoảng bị cắt sớm hơn các nốt khác. Tôi gọi điện phàn nàn với cửa hàng. Sau vài
hôm, hãng Yamaha cử chuyên gia tới nhà tôi dùng máy để kiểm tra, vì hiện tượng
này rất khó phát hiện, và không phải lúc nào cũng xảy ra. Sau khi xác
nhận là có trục trặc thật, họ vận chuyển một cái đàn khác, cũng mới tinh đến, để
cạnh cái đàn kia để tôi chơi cả hai để so sánh. Sau một
hồi đắn đo, tôi đã chọn cái đàn họ mới mang đến. Họ lại
vui vẻ đem cái đàn kia đi. Mỗi lần vận chuyển như vậy
xe cần trục phải trục cả cái đàn to tướng lơ lửng qua
bao-lơn nhà (balcony). Một tốp gồm ba người đàn ông lực lưỡng,
và một chuyên gia kỹ thuật cùng làm việc. Tôi không
phải trả thêm bất cứ một yen nào. Thấy họ lao
động vất vả, tôi mời họ uống nước giải khát. Họ lễ phép từ chối với lý do là họ
đang làm công vụ.
Vợ
tôi luôn cảm kích mỗi khi nhớ lại lần phải nằm bệnh viện nhà nuớc (công) ở Nhật.
Tất cả mọi người - từ bác sỹ, y tá, hộ lý, đến nhân viên phục vụ, quét dọn - đều
rất lịch sự, dịu dàng, quan tâm chăm sóc như thể cả bệnh viện chỉ có mỗi một
mình vợ tôi là bệnh nhân vậy, khiến vợ tôi nói: “Mình thật sự cảm thấy mình là
một con người với ý nghĩa đầy đủ của nó.” Máy móc ở bệnh viện
đều rất tối tân. Phần lớn các bác sỹ nói được tiếng
Anh. Một số bác sỹ trẻ nói tiếng Anh giỏi. Mấy người bạn Việt
Nam khác ở
đây, từng vào bệnh viện Nhật, cũng đồng ý với chúng tôi như
vậy.
Đến khi vợ tôi kể chuyện này với một người bạn Nhật, bà này
chẳng tỏ vẻ gì là ngạc nhiên cả. Bà ta cho điều đó là
tất nhiên. Bà ta bảo: “Người bệnh là người ốm yếu, đầy lo lắng ưu tư, nên
bác sỹ, y tá phải có nhiệm vụ làm dịu đi sự băn khoăn đó”. Nghe nói bệnh viện tư nhân phục vụ còn tốt hơn
thế.
Chuyện phục vụ tốt trên
mặt đất ở Nhật kể không hết. Phục
vụ trên trời cũng “siêu” không kém. Ai đã bay Japan Air
Lines (JAL) có thể dễ dàng nhận thấy điều đó. Các cô chiêu đãi viên của
Nhật bao giờ cũng hết sức nhã nhặn, lịch sự, nói như rót mật vào tai. Có lần tôi đang ngồi trên một chuyến bay của JAL từ
Tokyo sang châu Âu, thì một
con muỗi từ đâu đó xuất hiện vo ve trước mặt tôi. Tôi
đành vỗ hai bàn tay đập chết con muỗi. Ngay lúc đó một cô chiêu đãi viên xinh đẹp tình cờ đi ngang qua nhìn
thấy. Cô ta lập tức cúi xuống, miệng mỉm cười, bàn tay trắng muốt xòe ra để … đỡ lấy cái xác con muỗi đem vứt
đi.
4) Không ai
xâm phạm quyền tự do biểu hiện
Điều 21 trong Hiến pháp cuả Nhật [2] đảm bảo hoàn toàn không có bất
cứ một sự kiểm duyệt nào đối với quyền tự do biểu hiện của mỗi người dân. Vì
vậy, ở Nhật không có bất kỳ tổ chức hoặc cá nhân nào có quyền bắt bạn cắt xén
sáng tạo của bạn, hoặc ngăn cấm bạn triển lãm hoặc in ấn tác phẩm của mình vì
những gì bạn viết hoặc vẽ ra trong tác phẩm của bạn. Nếu có tranh chấp liên quan
xảy ra, thì cả hai phía: phía muốn kiểm duyệt và phía tác giả hoặc nhà xuất bản
đều bình đẳng trước pháp luật, tức là đều có quyền mời luật sư và giải quyết
tranh chấp tại tòa án (Như vụ con gái một chính khách kiện một nhà xuất bản đã
đăng vụ ly dị của cô ta lên báo gần đây). Tiêu chuẩn duy nhất để một bức tranh
được treo tại triển lãm tập thể của một hội mỹ thuật nào đó, tại một địa điểm
công cộng nào đó như bảo tàng mỹ thuật, gallery, v.v. là nghệ thuật thuần tuý,
và chỉ có nghệ thuật mà thôi. Tranh đẹp thì được treo.
Tranh xấu (hoặc không đẹp bằng) thì bị loại. Tất nhiên
đẹp hay xấu còn tuỳ thuộc vào thẩm mỹ của hội đồng nghệ thuật. Vì thế để giảm
tối thiểu sự thiên vị của một vài “ủy viên hội đồng nghệ thuật”, các hội mỹ
thuật ở Nhật thường mời tất cả các hội viên (vài trăm người) cùng họp để chọn
tranh, bằng cách dơ tay biểu quyết. Tranh nào được nhiều hội viên chọn thì được treo.
5) Hệ thống
văn hoá giáo dục và các viện nghiên cứu
Nhật bản là nước có tỷ lệ
người biết đọc biết viết cao nhất thế giới, tới 99% dân số. Người Nhật kể cả tầng
lớp lao động ít học cũng hành xử rất có văn hóa. Mọi người nói năng rất lịch sự. Không thấy
ai nói tục chửi bậy ở nơi công cộng. Trên các phương tiện giao thông công
cộng, ngoài phố, rất khó phân biệt người giàu người nghèo, vì ai nấy đều ăn mặc
đẹp đẽ, lịch sự như nhau, tuy là không ai giống ai. Những người làm cho các công
ty thường mặc “com-lê” đeo “cà-vạt”. Giới trẻ ăn mặc hiện đại, lố lăng hơn, nhưng không hề có ai dám tỏ ý phê bình, chê bai,
chứ chưa nói là cấm đoán, dù là với bất cứ lý do gì kể cả “thuần phong mỹ tục”.
Ai cũng hiểu đó là quyền tự do cá nhân được hiến pháp tôn trọng tuyệt đối. Một số ít trường không cho phép học sinh trung học nhuộm tóc.
Nhiều trường khác không hề ngăn cấm. Có lần một thày giáo bị bố mẹ một học sinh
kiện vì đã bắt con của họ gội sạch mái tóc nhuộm, vì như vậy là vi phạm tự do
thân thể của học sinh. Trừ một số người “vô gia cư” (homeless) sống thường trực
tại công viên Ueno ở trung tâm Tokyo, ngoài phố hầu như không
gặp người rách rưới hoặc người ăn xin. Trong quan hệ giao tiếp, người Nhật thường rất nhún nhường, ít khi
nói về mình, về gia đình con cái mình. Đặc biệt họ
không bao giờ khoe khoang, nhất là khoe giàu, khoe giỏi hơn người khác, vì họ
tránh hết sức lòng ghen tị [3]. Họ đánh giá cao tình
hữu nghị lâu dài. Sau khi họ đã tin tưởng bạn, họ giúp
đỡ bạn vô điều kiện.
Nói
chung học sinh Nhật rất tôn trọng thầy cô giáo và các
học sinh lớp trên. Hệ thống tiểu học của Nhật khá nhẹ nhàng,
học như chơi. Lên trung học thì bắt đầu căng hơn vì phải học để thi vào
các trường cao học (cấp 3) tốt thì mới có cơ may thi được vào các trường đại học
tốt. Tốt nghiệp các trường đại học danh tiếng (như ĐHTH
Tokyo, ĐHTH Waseda, v.v.) thì
khả năng tìm được việc làm ở các công ty tốt sẽ lớn hơn. Vì thế
học sinh Nhật cũng “học thêm” ở các trung tâm luyện thi bên ngoài. Nhưng những thầy dạy ở các trung tâm “học thêm” đó tuyệt đối không
được dạy tại các trường học chính quy. Hoàn toàn không có việc một thầy
(cô) giáo sáng dạy chính khóa, chiều lại dạy “thêm” cho chính học sinh lớp mình.
Giáo giới được xã hội rất tôn trọng, và được trả lương khá cao, tăng lương định
kỳ, và được tiền thưởng hàng năm bằng 5 tháng lương. Lương một giáo viên độc thân 23 – 24 tuổi mới vào nghề là
khoảng 3 triệu yen (27 ngàn USD) mỗi năm. Một giáo viên 40
tuổi có một vợ và 2 con hưởng lương khoảng 5.5 triệu yen (50 ngàn USD) mỗi năm,
tương đương lương phó giáo sư đại học (không quá 35 tuổi) khoảng 5 triệu yên (45
ngàn USD) mỗi năm [4].
Sách vở, thiết bị phục vụ
cho việc học ở Nhật rất đẹp, hiện đại và đầy đủ. Lớp
học thường được trang bị các phương tiện nghe nhìn như TV, video, v.v. Đặc biệt
các môn ngoại khóa rất đa dạng. Tất cả học sinh từ trung học trở lên đều
tham gia hoạt động ngoại khóa tại các câu lạc bộ khác nhau (âm nhạc, hội họa,
thể thao: bóng đá, bóng chuyền, bóng rổ, bóng chầy, tennis, badminton, bơi,
judo, karate, aikido, kiếm thuật, bắn cung, v.v.). Tất cả đều
được trang bị rất chuyên nghiệp và luyện tập hàng ngày (Người Nhật đã làm gì thì
thích làm rất “chuyên nghiệp”, ít nhất là về trang bị dụng cụ.).
Khá
nhiều trẻ con Nhật được bố mẹ cho học nhạc, tuy không phải tất cả theo được đến cùng. Nhiều gia đình có đàn
piano đứng (upright piano), thậm chí đàn grand piano (đại dương cầm).
Hãng Yamaha có một mạng lưới dạy âm nhạc trên toàn nước Nhật. Các cô giáo đều
tốt nghiệp đại học âm nhạc, tài nghệ cao, trình độ sư phạm rất giỏi, và không
bao giờ quát mắng học trò. Một cô giáo piano, khi giảng cho học sinh phải chơi
không rung cổ tay, đã để một cục tẩy lên cổ tay mình rồi chạy ngón mà cục tẩy
vẫn nằm trên cổ tay cô, không rơi xuống đất (!) Học sinh học
piano đến giờ lên lớp bao giờ cũng được chơi đại dương cầm Yamaha. Nhiều người khi vào đại học đã học 10 -12 năm piano, sau đó lại tiếp
tục học thêm, tuy không trở thành nhạc sỹ chuyên nghiệp. Vì thế trình độ âm nhạc nghiệp dư của người Nhật khá cao.
Các kinh điển của các nhà soạn nhạc cổ điển như Bach, Mozart,
Beethoven, Mendelssohn, Chopin, Listz, các nhạc sỹ nghiệp dư này đều chơi như
“cháo” cả. Ở Tokyo có nhiều phòng hoà nhạc
cho các nhạc sỹ nghiệp dư biểu diễn không mất tiền, hoặc phải trả rất ít tiền,
nhưng nhạc cụ bao giờ cũng là hạng đầu bảng như Steinway hoặc Yamaha concert
grand piano. Tất nhiên, không phải xin phép bất cứ một cơ quan
văn hoá nào để trình diễn ca nhạc. Mọi việc đều do ca sỹ, nhạc công và
chủ phòng hòa nhạc quyết định.
Các viện nghiên cứu quốc
gia lớn của Nhật thường giầu có hơn các trường đại học. Ví dụ
là viện RIKEN đã nói ở trên. Đây là một viện nghiên cứu
hàng đầu trên thế giới. Viện này có khoảng 5,500 người làm việc,
trong đó chỉ có khoảng 700 nhân viên hành chính phục vụ các nhà nghiên cứu.
Viện có 5 cơ sở đóng tại Wako (ngoại ô
Tokyo), Tsukuba, Harima, Yokohama,
và Kobe. Kinh phí nghiên cứu của
viện hàng năm, chủ yếu do Nhà nước cấp, vào khoảng 80 – 85 tỷ yên (ngót ngét 800
triệu USD), tức là trung bình chi phí cho mỗi đầu người làm việc tại RIKEN là
khoảng 150 ngàn USD mỗi năm [5].
Khối cán bộ hành chính của RIKEN làm việc đúng như “các đầy tớ của
các nhà khoa học”. Ở đây không hề có chuyện phòng “Tổ chức cán
bộ” hay vụ “Hợp tác quốc tế” “tác oai” các cán bộ nghiên cứu. Các nữ
thư ký đều hiểu rất rõ vị trí và chức năng của mình.
Một số người trong số họ cũng đã từng tu nghiệp ở Anh, Hoa Kỳ, nói tiếng Anh như
người Anh người Mỹ. Họ luôn luôn niềm nở, rất lịch sự, khiêm tốn, và rất thành
thạo trong công việc của mình. Mỗi lần tôi đi công tác nước ngoài (dự hội nghị
quốc tế, hợp tác nghiên cứu), bất kể đó là Hoa kỳ, châu Âu, Trung quốc, hay Việt
Nam v.v., tôi chỉ phải làm hai động tác. Đầu tiên là thông báo
cho giám đốc của laboratory của tôi. Sau khi giám đốc đồng ý (thường là
bằng miệng), tôi phải điền vào một trang A4 in sẵn hành trình, thời gian công
tác của tôi, kèm theo một dự báo giá vé máy bay của
hãng du lịch. Tất cả mọi việc còn lại là công việc của cô thư ký và bộ phận tài chính của viện. Họ sẽ
tính tiền công tác phí chi cho tôi (gồm chi phí ăn, ở, đi lại) cộng với tiền vé
máy bay. Sau đó toàn bộ số tiền đó sẽ được viện tự động
chuyển tới tài khoản cá nhân của tôi tại ngân hàng, trước khi tôi đi công
tác. Sau khi đi công tác về, nếu có những khoản chi tiêu khác liên quan
tới công việc, viện sẽ thanh toán nốt theo biên lai.
Trong 9 năm trời làm việc ở RIKEN tôi chưa bao giờ thấy họ
chậm trễ trong việc chi trả đó. RIKEN quan niệm rằng việc một cán bộ khoa
học của RIKEN được mời dự hội nghị quốc tế, hoặc hợp tác quốc tế, là một cơ hội
để phát triển khoa học nói chung, đồng thời đem lại lợi ích, danh giá cho RIKEN
nói riêng trong cộng đồng quốc tế. Quà cáp biếu xén sau khi đi công tác về là
điều “bất ngờ”, không chờ đợi, và không phải thông lệ ở đây, ngoại trừ đó là ý
thích của cá nhân người đi công tác. Và cũng không phải vì thế
mà người đó được đối xử tốt hơn hoặc tồi hơn so với người khác.
Đón sau:
Một xã hội cho dù có văn
minh đến đâu cũng có cả mặt tốt lẫn mặt xấu. Bài
này chỉ liệt kê một số mặt tốt của xã hội Nhật bản.
Một
anh bạn Việt Nam mới sang Nhật cùng vợ và
con trai học lớp 1. Tôi hỏi cháu: “Cháu thấy trường Nhật khác với trường Việt
Nam thế nào?” Cháu trả lời:
“Ở trường Nhật cháu cảm thấy được nói năng tự do thoải mái.” Tôi nhớ lại câu
chuyện không lấy gì làm vui của chính con trai mình. Cháu nói
với tôi là cháu đã nói dối lần đầu tiên khi cháu học lớp 1 ở Hà Nội. Hôm
đó cô giáo quát: “Ai quên mang lọ mực để tay lên bàn”. Các bạn để tay lên bàn đều lãnh một vụt thước kẻ của cô vào tay rất đau.
Con tôi cũng quên mực, nhưng không muốn ăn vụt, nên cháu đã nói dối: “Thưa cô,
sáng nay lúc em chuẩn bị lọ mực đi học, mẹ em đã đánh đổ mất!”. Cháu được cô tha. Dạy dỗ dựa trên
sự sợ hãi không cảm hóa được con người mà chỉ làm con người trở nên dối trá, thủ
đoạn.
Không thể xây dựng một xã hội tự do, văn minh, hạnh phúc dựa trên sự
sợ hãi của người dân. Có lẽ người Nhật hiểu rất rõ điều đó khi
xây dựng xã hội của họ.
Tokyo, 12 tháng 8 năm 2004
thêm trích dẫn [3] ngày 17/8/2004)
Trích dẫn:
[1] Theo tên một tiểu thuyết của nhà văn Chu Lai
[3] Nước Nhật có khoảng 127 triệu dân. Bình quân thu nhập đầu người khoảng 27 ngàn USD. Theo tác giả Tomoko Otake (Japan Times, 17/8/2004), số triệu phú tiền USD ở Nhật là 1 triệu 312 ngàn người, chiếm 1% dân số. Phần lớn các nhà triệu phú Nhật nằm trong năm loại người: các nhà kinh doanh, các nhà chuyên môn (như bác sỹ, luật sư, lực sỹ,…), các giám đốc công ty, những người thừa kế gia tài, và các văn nghệ sỹ (như các nhạc sỹ và các nhà văn). Các nhà triệu phú Nhật chi tiêu ít hơn nhiều so với thu nhập của họ. Phần lớn họ sống rất giản dị và tiết kiệm.
Nguyễn Đình Đăng
